Lud Tatrzański
Podnóża Tatr były zamieszkane już w czasach przedhistorycznych, o czym świadczą znaleziska z epoki brązu a nawet neolitu — na Spiszu i Dolnej Orawie oraz z okresu rzymskiego w rejonie Smokowca i Nowej Polanki (d. 100h). Nazwa Tatry pojawia się w dokumencie Henryka IV z r. 1086. Pierwsze wiadomości historyczne dotyczą Spiszą, który był zapewne najwcześniej zasiedlony. W XII w. należał on w części do Polski, w części do Węgier. Po najazdach tatarskich przybyła tu grupa kolonistów z Saksonii, którzy utworzyli przetrwałą do r. 1945 enklawę ludności niemieckiej. Na Podhalu najwcześniej zagospodarowana została dolina Dunajca, zajęta przez polskich górali. Po pd. stronie Tatr — na Liptowie i części Spiszą — osiedlili się górale słowaccy. Z wnętrzem Tatr łączyły mieszkańców wsi liczne więzy. Tu polowali, tu szukali skarbów, tu już w w. XIV-XV pracowali jako górnicy, tu wreszcie co lata wypasali stada owiec. W wytworzeniu się góralskiej kultury ludowej, zwłaszcza na Podhalu, Orawie i Liptowie, niezwykle ważną rolę odegrał element bałkańsko-ruski, który napłynął w Karpaty w w. XIV-XVI w trakcie tzw. wędrówek wołoskich. W wioskach pod Tatiami można zobaczyć budownictwo góralskie: parterowe drewniane chaty z wysokimi półszczytowymi dachami, krytymi gontem, dzielące się na izby „czarną” i „białą”. Szczególnie piękne ich zespoły ocalały w Chochołowie, a po stronie słowackiej — na Orawie (Podbiel) i częściowo Liptowie. Uznane w końcu w. XIX za polski styl narodowy, budownictwo podhalańskie zostało przez S. Witkiewicza przetworzone w 1. 1887-92 w „styl zakopiański”, wzbogacony secesyjnie stylizowanym zdobnictwem. Samodziałowe sukno, płótno lniane, skóry baranie — to tradycyjne materiały odzieżowe górala podtatrzańskiego. Na strój męski składają się białe sukienne spodnie, ozdobione sercami „parzenic”, biała lniana koszula, skórzane kierpce i serdak bez rękawów, często narzucony na ramiona. Nakryciem głowy jest okrągły filcowy kapelusz, opasany „kostkami”, okryciem wierzchnim — sukienna cucha. Bardzo oryginalna jest również kultura duchowa górali. Muzyka, obfitująca w elementy bałkańskie i wschodnie, znalazła oddźwięk u takich kompozytorów polskich, jak Paderewski, Szymanowski („Harnasie”), Kondracki, Malawski („Wierchy”) i inni. Językoznawców frapuje barwna i bogata gwara górali podhalańskich, pełna archaizmów nigdzie indziej nie ocalałych. Silnie uwydatniają się w niej wpływy słowackie, jak np. akcent na pierwszej zgłosce (zókurzimy se), słowackie h (np. hruby) czy słowacki brak nosówki (duć, ruka). Wielu pisarzy czerpało i czerpie z nieprzebranego skarbca opowieści i legend góralskich (S. Witkiewicz, K. Tetmajer, T. Malicki, J. Kapeniak, nawet H. Sienkiewicz). W samych Tatrach z kulturą materialną górali turysta styka się dziś głównie w postaci pasterstwa. Gazdowie wypasają tu indywidualnie krowy, owce natomiast oddają pod opiekę bacom, którzy zbierają je w stada, pozostające na halach przez cale lato (ok. 100 dni). Baca ma do pomocy juhasów. Mieszka wraz z nimi w zbudowanym z belek szałasie, gdzie gotuje w kotle owcze mleko i wyrabia sery — bundz i „oscypki”. Owce nocują pod gołym niebem, przeważnie zamknięte w prostokącie opłotków, zwanym koszarem, i przesuwanym po łące w celu jej równomiernego użyźnienia. Zapoczątkowana w r. 1957 akcja wykupu hal przez TPN, podyktowana ujemnym wpływem pasterstwa na stan biologiczny łąk, zniosła już szałaśnictwo w wielu częściach Tatr Polskich. Z obszaru TANAP wycofano pasterstwo w 1. 1953-55 — zachowało się ono jedynie w paru dolinach liptowskich Tatr Zachodnich, i to na ogół w formach bardzo uwspółcześnionych.
Najnowsze komentarze