Dolina Kościeliska

W. Eljasz nazywa ją „szczytem piękności dolin wapieniowych” (1875), J. Chodorowicz „perłą Tatrów“ (1882), a Z. Urbanowska — „najdziwniejszą, jaką można sobie wyobrazić, fantazją natury” (1903). Jest ona doliną walną o długości 8 km i powierzchni 34 km2 (drugie miejsce w Tatrach Polskich), o grzbiet główny opartą na odcinku 9 km — pomiędzy Ciemniakiem a Raczkową Przełęczą. Skrajne punkty wysokościowe wyznaczają z jednej strony Błyszcz (2158 m), z drugiej zaś Kiry (927 m). Dolina rozwinięta jest niesymetrycznie: aż 69% powierzchni przypada na jej prawe skrzydło. Podobnie jak sąsiednia Chochołowska, tak i ona dzieli się na 2 części o różnej genezie i całkowicie odmiennym krajobrazie. Część górna zbudowana jest ze skał krystalicznych i wymodelowana przez lodowce, które powstawały w 7 kotłach i kończyły się w rejonie polany Smytniej. Część dolna, długości 4,5 km, leży na obszarze skał osadowych (przede wszystkim wapieni) i zawdzięcza swą rzeźbę erozji rzecznej. Jej profil poprzeczny ma przekrój zbliżony do litery „V“, a ukształtowanie cechuje — w pełnej analogii z Chochołowską — występowanie na przemian to obszernych rozszerzeń, to znów przewężeń w postaci bram skalnych, uwarunkowanych różnym stopniem odporności skał na wietrzenie i denudację. W tej partii na szeroką skalę rozwinęły się zjawiska krasowe, przede wszystkim w postaci licznych jaskiń, z których kilka należy do największych w Tatrach. 47% obszaru doliny przypada na piętro lasów, 10% zajmują kosodrzewiny. Pod względem wartości przyrodniczych wyróżniają się takie zakątki, jak Brama Kraszewskiego (lasy urwiskowe), uroczyska leśne na stokach Ornaku i Żaru (najpiękniejsze w Tatrach starodrzewy górnoreglowe), stoki Kominiarskiego Wierchu (niezwykle rzadkie gatunki roślin), Smreczyński Staw (flora i fauna błotna — partie torfowiska wysokiego), stoki Smreczyńskiego Wierchu (naturalna górna granica lasu ze skupiskami limb). W r. 1936 w rejonie Smreczyn i Pysznej utworzony został pierwszy w tej części Tatr rezerwat ścisły, po wojnie (1948) zatwierdzony na obszarze 800 ha (obecnie 1700 ha). Badania zespołów roślinnych przeprowadzono w Doi. Kościeliskiej w r. 1923, pod kierunkiem W. Szafera. Człowiek wcześnie zawitał do łatwo dostępnej doliny. Najstarszy z odkrytych na skałach napisów poszukiwaczy skarbów pochodzi z r. 1531, o pasterstwie mamy źródłowe wieści z r. 1615, co bynajmniej nie znaczy, że dopiero wtedy tu pasać zaczęto. Równie odległe są tradycje górnictwa i hutnictwa. Do końca w. XVIII było to górnictwo kruszcowe (zob. d. 40b i 42a). W r. 1816 zanotował pewien turysta: „W Kościeliskach znajduje się srebro, miedź i nieco antimonii. Te kopalnie są teraz zarzucone…“ W ich miejsce rozwinęło się kopalnictwo rud żelaza, powiązane z ośrodkami kuźniczymi na Starych Kościeliskach (d. 40b) i w Kuźnicach (d. 10). W r. 1793 bywali w naszej dolinie (niezależnie od siebie) B. Hacąuet i R. Townson.